Różne znaczenie woli i poznania w działaniu ludzi z niską i wysoką kontrolą samokontrolą

Autor: mgr Konrad Hryniewicz

Wprowadzenie

Jak wzmocnić siłę woli? Kto Ci kradnie marzenia?* Widząc w jaki sposób ludzie dążą do realizacji swoich zamierzeń możemy dostrzec dwa jaskrawo różniące się style ich urzeczywistniania. Jedni osiągają je za sprawą silnej woli, a drudzy formułują plany skutecznego wcielania ich w życie. Tych pierwszych do działania wyraźnie pociąga chęć osiągnięcia celu. Natomiast drugich do celu prowadzi poznawcza organizacja. We wpisie wskazuję, że powyższe tryby działania wyraźnie zależą od poziomu sprawowania kontroli nad własnym zachowaniem. Osoby z wysokim poziomem kontroli (zorientowane na działanie) urzeczywistniają swoją intencję głównie dlatego, że tego chcą. Za to osoby mające trudności z kontrolą (zorientowane na stan), w dążeniu do celu wspierają się planowaniem.

*Słynny cytat aktywnego, ale niedouczonego kołcza hehe.

Realizacja intencji i obniżona kontrola nad zachowaniem – Jak wzmocnić siłę woli?

            Jak zakłada większość teorii społeczno-poznawczych, intencja do pożądanego zachowania jest jego najlepszym predyktorem (Ajzen, 1985; Prochaska, Wright, & Velicer, 2008; Steinmetz, Knappstein, Ajzen, Schmidt, & Kabst, 2016). Wyjaśniają one dobrze siłę samej intencji, ale słabiej sobie radzą z przewidywaniem rzeczywistego działania (Schwarzer, 2008). Uwzględniają one tylko fakt, że intencja może się zmienić wraz z upływem czasu od jej sformułowania. Natomiast nie biorą one pod uwagę tego, że ludzie różnią się umiejętnością sprawowania kontroli nad intencjonalnym zachowaniem się. Pomimo jasno sformułowanej intencji zachowania się i silnej motywacji do jej wykonania, osoby często ją porzucają lub zachowują się z nią sprzecznie. Przyczyną niepowodzeń w realizacji intencji mogą być różnice indywidualne w kontroli działania, nieprzewidziane trudności, oddawanie się pokusom, lenistwo, a także brak psychicznej możliwości do działania w ogóle (Kuhl, 1984, 2000; Muraven, Tice, & Baumeister, 1998; Schwarzer, 2008). W obliczu takich trudności Kuhl (1981, 2000, 2001) wskazuje, że realizacja intencji musi być wspierana przez osobowościowy system kontroli własnego zachowania się. Bez jego aktywacji intencja jest jedynie reprezentowana w pamięci, ale nie w działaniu (Goschke & Kuhl, 1993). Taka osoba myśli o zachowaniu jakie chce wykonać, ale brak jej możliwości do skoordynowanego nadzoru nad jego wykonaniem. Jest to klasyczny przykład osłabionego sprawowania kontroli nad intencjonalnym zachowaniem się. Tę patową sytuację braku kontroli nad własnym działaniem Kuhl określa mianem orientacji na stan i podkreśla, że jest ona niepatologiczną formą depresji (1984). Jak w takim razie wzmocnić siłę woli?

            Osoby zorientowane na stan (charakteryzujące się obniżoną kontrolą działania) z mniejszym wigorem i łatwością realizują swoje intencje, niż osoby zorientowane na działanie (charakteryzujące się podwyższoną kontrolę działania) (Kazén, Kuhl, & Leicht, 2014). Może się wydawać z pozoru, że osoby zorientowane na stan mogą gorzej sobie radzić z realizacją intencji zachowania się, a także z utrzymaniem nad nim kontroli. Niemniej, istnieje jednak mechanizm, który wspiera te osoby w sprawowaniu kontroli nad wykonaniem intencji. Jest nim planowanie. Ten umysłowy proces pomaga w skutecznym działaniu i realizacji intencji (Gollwitzer & Sheeran, 2006; Schwarzer, 2008). Planowanie pozwala z pewnym wyprzedzeniem wykonać w pamięci mentalną symulację warunków, czasu i sposobu zachowania się w realnych warunkach. Wyjście ze wspomnianej orientacji na stan i przejście w stan działania może być wspierane poprzez formułowanie intencji właśnie w formie odpowiedniego planu. W literaturze planowanie jest mechanizmem psychologicznym definiowanym jako umiejętność implementacji intencji (Gollwitzer, 1999). Polega on na układaniu planu działania w pamięci, który odnosi się do tego „Kiedy?”, „Jak?” oraz „Gdzie?” wykonać pożądane zachowanie. Dzięki takiemu przygotowaniu, osoby z niskim poziomem kontroli działania mogą wykonać pożądane zachowanie na podobnym poziomie realizacji, co osoby z wysokim poziomem kontroli działania.  Jak wzmocnić siłę woli?

Implementacja intencji jako mechanizm kontroli zachowania

            Intencja do działania jest jedną z głównych determinant pożądanego zachowania się (Ajzen, 1985, 1991). Niemniej sama intencja, bez wsparcia mechanizmów umożliwiających jej realizację, może być zbyt słaba w swej sile by zachowanie mogło się urzeczywistnić. Jak wzmocnić siłę woli? Bez asysty innych mechanizmów psychicznych, sama intencja może być bardziej wyrazem pewnej chęci do działania, niż być gwarancją realizacji pożądanego zachowania (Ajzen, 1985). Wskazuję jeden z możliwych sposobów kontroli zachowania się, który wyjaśnia sukces wykonania intencji. Jest to proste planowanie działania, czyli formułowanie sposobu implementacji intencji (Gollwitzer, 1999). Implementacja intencji to stworzenie planu dotyczącego: „Kiedy?” , „Gdzie?” i „Jak?”, wykonać pożądane zachowanie się. Pożądane zachowanie opracowane w ten sposób jest czymś więcej niż tylko prostym formułowaniem planu działania. Pozwala ono z wyprzedzeniem utworzyć poznawczą reprezentację okoliczności w których można wykonać przygotowaną wcześniej sekwencję zachowań (Schwarzer, 2008). Kiedy któryś z elementów struktury implementacji zostanie napotkany i rozpoznany, to przygotowane w ten sposób działanie może być sprawnie wykonane, nawet automatycznie (Gollwitzer, 1999), np. Kiedy nagle poczuję w sklepie pozytywne emocje, to mam ostrożniej robić zakupy i wydać pieniądze tylko na to, po co przyszedłem/przyszłam. Meta-analiza badań nad implementacją intencji wskazała, że planowanie własnego zachowania w implementacyjnej manierze ma wyraźny wpływ na osiąganie wielu celów, w tym również celów konsumenckich (Gollwitzer & Sheeran, 2006).

Zdegenerowana intencja

            Implementacja intencji może uniemożliwiać powstawanie zdegenerowanej struktury intencji, która często pojawia się u osób zorientowanych na stan. Zdegenerowaną intencję Kuhl opisuje jako poznawczą strukturę reprezentującą wybrakowaną intencję zachowania się która prowadzi do niepowodzeń w zachowaniu. W zdegenerowanej strukturze intencji jeden lub więcej elementów realizacji intencji jest źle zdefiniowanych, słabo aktywowanych lub w ogóle w niej nie specyfikowanych (Kuhl, 1984). Taką zdegenerowaną formę intencji zachowania się widać dokładnie kiedy ktoś przeżywa zaskoczenie np. Ze względu na nieoczekiwanie napotkaną na zakupach niską cenę mikserów. Osoba w pierwszych chwilach takiej sytuacji prawdopodobnie przestaje myśleć o swojej pierwotnej intencji dokonania niezbędnych zakupów spożywczych. Może za to mieć pamięć przepełnioną myślami o niespotykanej okazji kupna, świetnej jakości mikserze i lejących się z niego koktajlach, rozpatrywać przeróżne alternatywy działania w takiej sytuacji, a także może też nie brać pod uwagę swojego niskiego stanu konta. Taka zdegenerowana intencja nie pozwala na pożądane zachowanie się w danej sytuacji i wywołuje chwilową bezradność podtrzymującą orientację na stan zamiast na działanie. Właśnie taki stan organizmu, w którego poznaniu dominuje wybrakowana struktura intencji, prowadzi do obniżonej kontroli działania, względnego osłabienia funkcjonowania pamięci, a także niepowodzeń w wykonaniu swoich zamierzeń(Kuhl, 1984, 2001).

            Na podstawie powyższego jestem przekonany, że mechanizm implementacji intencji kompensuje deficyty behawioralne wynikające ze skutków przeżywania zdegenerowanej intencji podczas doświadczania orientacji na stan. Wierzę, że taka forma planowania odgrywa znaczącą rolę w kontroli intencjonalnego zachowania się, a do tego ma szczególne znaczenie dla osób o niskim poziomie kontroli działania.

Różnice indywidualne pod względem kontroli działania a rola implementacji intencji

            Orientacja na stan, a także orientacja na działanie, mogą być rozważane nie tylko sytuacyjnie, ale również jako pewne tendencje w ogólnym funkcjonowaniu. Przejawiać się mogą jako względnie stałe różnice indywidualne w zachowywaniu się. Polegają one na tym, że skłonność do orientacji na działanie jest dominującą aktywnością obejmującą skupienie się na realizacji celu, szybkim wyborze jednej z alternatyw działania, planowaniu, a także motywowaniu się (Baumann & Kuhl, 2005; Baumeister & Vohs, 2007). Orientacja ta wspiera realizację zachowań, bo prowadzi do redukcji rozbieżności między obecną intencją a zamierzonym stanem oczekiwanym. Natomiast orientacja na stan to tendencja do poznawczej aktywności, która ma formę ruminacji skupiających się na obecnym stanie organizmu, byciu roztargnionym, myśleniu o przeszłych niepowodzeniach i wahaniu się podczas podejmowania decyzji (Kuhl, 1981, 1984). Jak wzmocnić siłę woli?

            Osoby zorientowane na działanie mają większy potencjał do realizacji intencji niż osoby nastawione na stan. Te pierwsze urzeczywistniają ją dzięki pamięci wolnej od myśli niezwiązanych z wykonaniem zamierzonego zachowania, silniejszej woli i energii do działania (Kuhl, 1984, Kazén et al., 2014). Są jednak pewne okoliczności, w których osoby zorientowane na stan mogą osiągać podobny poziom osiągnięć i kontroli swojego zachowania, co osoby zorientowane na działanie. Fakt ten wskazał eksperyment w którym manipulowano sytuacją indukującą i zapobiegającą pojawieniu się orientacji na stan (Kuhl, 1981). W procedurze tego badania wykorzystano metodę pracy nad rozwiązaniem nierozwiązywalnego zadania. W stosunku do tej manipulacji eksperymentalnej istnieje powszechna zgodność, że tego typu zadanie skutecznie indukuje wyuczoną bezradność. Jest to odczytywane jako bierność, brak kontroli nad inicjacją zachowania i orientacja na stan (Kuhl, 1981, 1984; Maier & Seligman, 2016; Seligman & Maier, 1967). W eksperymencie zaobserwowano, że osoby wypowiadające na głos hipotezy dotyczące sposobów rozwiązania nierozwiązywalnego zadania, nie doświadczały deficytu zachowania wynikającego z orientacji na swoim stanie. Powodowało to, że przy wykonaniu drugiego w kolejności i już w pełni rozwiązywalnego zadania, osoby te uzyskiwały podobne wyniki co osoby niepoddawane manipulacji bezradnością. Prowadzona czynność wypowiadania na głos hipotez zapobiegała pojawianiu się myśli obciążających pamięć np. myślenia o sukcesie i niepowodzeniu, trawienia myślenia o własnych uczuciach oraz przeżywania zaskoczenia. Pozwalało to osobom badanym ochronić się przed niepożądanymi skutkami towarzyszącymi orientacji na stan i wykonanie następnego zadania bez większych trudności (Kuhl, 1981).

            Sądzę, że podobny mechanizm ochrony przed negatywnymi konsekwencjami orientacji na stan stanowi implementacja intencji. Może ona przeciwdziałać trudnościom w realizacji celów. Według mnie, odpowiednio wcześniejsze i konkretne zaplanowanie swojego zachowania może zapobiegać pojawieniu się zdegenerowanej intencji, czyli bezradności bądź wahaniu się i ruminacji w okolicznościach sprzyjających realizacji pożądanego zachowania. Jestem przekonany, że jeśli osoby doświadczające częstej orientacji na stan zaplanują swoje zamierzenia w implementacyjny sposób, to będą mogły szybciej podejmować decyzje, ich myśli będą miały uporządkowaną strukturę, a zachowanie pozostanie zorganizowane (Kuhl, 1984, 2001). Osoby realizujące swoje zamierzenia w taki sposób będą przygotowane na problemy związane z zakłóceniami poznawczymi wynikającymi z orientacji na stan. W który osoby te mają skłonność wpadać. Dzięki temu będą mogły realizować intencjonalne zachowanie się na poziomie podobnym do osiągnięć osób zorientowanych na działanie. Ich poznawcze przygotowanie się do działania pozwoli im na pożądaną kontrolę własnego zachowania.

Bibliografia:

Ajzen, I. (1985). From Intentions to Actions: A Theory of Planned Behavior. In J. Kuhl & J. Beckmann (Eds.), Action control: From cognition to behavior (pp. 11–39). Berlin: Springer, Berlin. https://doi.org/10.1007/978-3-642-69746-3_2

Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Orgnizational Behavior and Human Decision Processes, 50, 179–211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-T

Baumann, N., & Kuhl, J. (2005). How to resist temptation: The effects of external control versus autonomy support on self-regulatory dynamics. Journal of Personality, 73(2), 443–470. https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.2005.00315.x

Baumeister, R. F., & Vohs, K. D. (2007). Self-Regulation, Ego Depletion, and Motivation. Social and Personality Psychology Compass, 1(1), 115–128. https://doi.org/10.1111/j.1751-9004.2007.00001.x

Gollwitzer, P. M. (1999). Implementation intentions. American Psychologist, 54(7), 493–503. https://doi.org/10.1177/0146167207311201

Gollwitzer, P. M., & Sheeran, P. (2006). Implementation Intentions and Goal Achievement: A Meta-analysis of Effects and Processes. Advances in Experimental Social Psychology, 38, 69–119. https://doi.org/10.1016/S0065-2601(06)38002-1

Goschke, T., & Kuhl, J. (1993). Representation of intentions: Persisting activation in memory. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 19(5), 1211–1226. https://doi.org/10.1037/0278-7393.19.5.1211

Kazén, M., Kuhl, J., & Leicht, E. M. (2014). When the going gets tough…: Self-motivation is associated with invigoration and fun. Psychological Research, 79(6), 1064–1076. https://doi.org/10.1007/s00426-014-0631-z

Kuhl, J. (1981). Motivational and functional helplessness: The moderating effect of state versus action orientation. Journal of Personality and Social Psychology, 40(1), 155–170. https://doi.org/10.1037/0022-3514.40.1.155

Kuhl, J. (1984). Volitional Aspects of Achievement Motivation and Learned Helplessness: Toward a Comprehensive Theory of Action Control. Progress in Experimental Personality Research, 99–171. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-541413-5.50007-3

Kuhl, J. (2000). A Functional-Design Approach to Motivation and Self-Regulation: The Dynamics of Personality Systems Interactions. In M. Boekaerts, P. R. Pintrich, & M. Zeidner (Eds.), Handbook of Self-Regulation (pp. 111–169). Academic Press. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/B978-0-12-109890-2.X5027-6

Kuhl, J. (2001). A Functional Approach to Motivation. In A. Efklides, J. Kuhl, & R. M. Sorrentino (Eds.), Trends and Prospects in Motivation Research (pp. 239–268). Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/0-306-47676-2_14

Maier, S. F., & Seligman, M. E. P. (2016). Learned helplessness at Fifty: Insights From Neuroscience. Psychological Review, 123(4), 340–367.

Muraven, M., Tice, D. M., & Baumeister, R. F. (1998). Self-control as a limited resource: Regulatory depletion patterns. Journal of Personality and Social Psychology, 74(3), 774–789. https://doi.org/10.1037/0022-3514.74.3.774

Prochaska, J. O., Wright, J. A., & Velicer, W. F. (2008). Evaluating theories of health behavior change: A hierarchy of criteria applied to the transtheoretical model. Applied Psychology, 57(4), 561–588. https://doi.org/10.1111/j.1464-0597.2008.00345.x

Schwarzer, R. (2008). Modeling health behavior change: How to predict and modify the adoption and maintenance of health behaviors. Applied Psychology, 57(1), 1–29. https://doi.org/10.1111/j.1464-0597.2007.00325.x

Seligman, M. E. P., & Maier, S. F. (1967). Failure to Escape Traumatic Shock. Journal of Experimental Psychology, 74(1), 1–9. https://doi.org/10.1037/h0024514

Steinmetz, H., Knappstein, M., Ajzen, I., Schmidt, P., & Kabst, R. (2016). How Effective are Behavior Change Interventions Based on the Theory of Planned Behavior? Zeitschrift Für Psychologie, 224(3), 216–233. https://doi.org/10.1027/2151-2604/a000255