Psychoterapia czy psychologia zmiany?

Psychoterapia czy psychologia zmiany? Czym są te metody pracy z klientem, a także jakie są podobieństwa i różnice między tymi dwoma podejściami do zmiany zachowania? W tym wpisie rozjaśnię w pewien sposób mój pogląd na te dwa podejścia do psychologicznej zmiany, a także określę podobieństwa i różnice między nimi.

Różne szkoły psychoterapii (bardziej i mniej skuteczne)

Psychoterapia jest zgeneralizowanym podejściem zmiany zachowania, a niekiedy i całej filozofii życia klienta. W zależności od podejścia psychoterapeutycznego, taki proces może skończyć się na jednym spotkaniu (np. Psychoterapia Skoncentrowana na Rozwiązaniach), ale może też trwać kilka lat (co jest według mnie chore). Przykładem długotrwającej psychoterapii jest psychoanaliza (Terapia Psychoanalityczna) w której psychoterapeuta za pomocą różnych barwnych interpretacji zachowania klienta, robi mu za jego pieniądze magiczne hokus-pokus. Ogólnie jestem przeciwnikiem terapii psychoanalitycznej, a psychoterapeutów pracujących w tym nurcie uważam za osoby, które ze względu na ignorancję, przyjęły nietrafną teorię funkcjonowania człowieka. Co idzie za takim błędnym rozumowaniu dotyczącym przyczyn zachowania się ludzi i naiwnej obronie tej teorii? To proste. Nieskuteczny proces psychoterapii klienta, czyli zmiany zachowania niepożądanego na zachowanie pożądane. Psychoanalityk kierujący się nietrafną koncepcją psychiki ludzkiej nie jest w stanie wpływać na zmianę psychiki klienta. Najogólniej mówiąc, osoby korzystające z tej formy terapii psychologicznej tracą czas, pieniądze i swoje życie na babranie się z samym sobą przy asyście psychologicznego dziwoląga, który uważa, że jakieś nierozwiązane konflikty z dzieciństwa mają nieświadome i kluczowe znaczenie w aktualnym zachowaniu się i trzeba je koniecznie przepracować. Najlepiej trochę świadomie i trochę nieświadomie, a jest to możliwe dopiero w po kilku latach wizyt z psychologiem psychoanalitykiem.

Niemniej, inne formy psychoterapii np. Psychoterapia Poznawczo Behawioralna bazują na nieco trafniejszych teoriach psychologicznych, które jednak biorą pod uwagę jawne zachowania, emocje i przekonania o aktualnym świecie wewnętrznym i zewnętrznym człowieka. Dzięki pracy poznawczego psychoterapeuty nad zmianą przekonań o idiosynkratycznym poznaniu klienta, dochodzi do sukcesywnych zmian odczuwanych emocji w danych sytuacjach, a za tym idzie zmian zachowań klienta. Przykładem może być agresja słowna przejawiana przez ojca na dziecko, które to psoci wrzucając chipsa do wody gazowanej. Uświadomienie ojcu, że jego agresja wynika z przekonania o tym, że dziecko robi mu na złość może mieć kluczowe znaczenie w zmianie jego agresywnego zachowania. Wystarczy, że ojciec zrozumie fakt dotyczący tego, że dziecko eksperymentuje i jest czegoś ciekawe, a jego sposób reagowania emocjonalnego na takie pozorne psocenie może się zmienić na to, że będzie on cieszyć się razem z dzieckiem ze wspólnego eksperymentowania. Zmiana sposobu myślenia o pewnych sytuacjach ma ogromny wpływ na odczuwane emocje i idące za tymi emocjami zachowanie. Taka poznawcza psychoterapia ma swoje korzenie w długiej tradycji badawczej i bardzo dobrze udowodnionej skuteczności w badaniach naukowych i praktyce klinicznej (Bandura, 1961, 1971, 1986; Bandura & Adams, 1977; Kuhl, 1981; Maier & Seligman, 2016; Seligman & Maier, 1967). Niemniej, poza procesem psychoterapii poznawczej jako procesem uczenia się może być coś jeszcze.

Jest nią psychologia zmiany zachowań

Wiemy czym jest podejście psychoterapeutyczne do zmiany zachowań, ale czym jest psychologia zmiany zachowań? Psychologia zmiany zachowań jest podejściem polegającym na wykorzystaniu teorii psychologicznych w celu dostarczenia pomocy klientowi w zmianie jego zachowań. A teorie te mogą być różne. Przykładowo teoria zmiany zachowań zdrowotnych (Schüz et al., 2011; Schwarzer, 2008, 2014), która jest dedykowana do zmiany diety, rzuceniu papierosów czy dbaniu o swoją fizyczność. Akurat ta teoria psychologiczna łączy w sobie różne teorie np. teorie społeczno-poznawczą (Bandura & Adams, 1977), teorię planowania (Gollwitzer, 1999; Gollwitzer & Sheeran, 2006) oraz teorię planowanego zachowania się (Ajzen, 1991; Ajzen & Kruglanski, 2019). Niemniej, implementacja jej w sytuacji klienta, który nie radzi sobie z utrzymaniem pożądanego zachowania się (np. diety) ze względu na brak poczucia skuteczności po spadkach siły woli jest niesamowicie skuteczne. Dzieje się tak ze względu na to, że teoria ta wyjaśnia znaczenie kluczowych przyczyn inicjacji pożądanego zachowania się zdrowotnego i jego długotrwałego utrzymania. Jeśli człowiek ma nadwagę i bardzo by chciał schudnąć, to wydaje się, że praca w zgodzie z tą teorią jest w stanie zagwarantować trwałą zmianę. Oczywiście praca psychologiczna z taką osobą może zmienić kierunek, bo może okazać się, że osoba ta ma również problemy z poznaniem siebie samej, co skutkuje podejmowaniem decyzji niezgodnych z jej „Ja” lub opóźnianiem ich podejmowania. W przypadku pracy nad umożliwieniem wglądu osoby we własne wartości, cele, postawy i doświadczenia można skorzystać z teorii interakcji systemów osobowości (Kuhl, 1981, 2000, 2001). Teoria ta jednoznacznie wskazuje warunki w których człowiek zachowuje się w zgodzie z „Ja”. W takim podejściu, wykształcony psycholog przeskakuje z teorii, na teorii, ze względu na trafność z jaką dana teoria pozwala zmianę danego spektrum zachowań. Zauważmy, że teoria psychoanalitycza nie posługuję się w ogóle konstruktem dostępu do „Ja”, czyli dostępu do całej historii uczenia się danej osoby. Ta historia uczenia się, to doświadczenia, wartości, cele, pragnienia, przeżycia, traumy itp. Natomiast, teoria interakcji systemów osobowości dokładnie wyjaśnia warunku jakie muszą być spełnione, by osoba miała swobodny dostęp do „Ja” jako bogactwa doświadczeń klienta uważanych za jego własne. Niektóre teorie psychologiczne nie wskazują tego zjawiska w sowich przewidywaniach. Niemniej, dostęp do systemu „Ja” opisanego przez teorie interakcji systemów osobowości (Kuhl, 2000, 2001), ma kluczowe znaczenie w podejmowaniu decyzji zbieżnych z własnym systemem przekonań i doświadczeń (Ryan et al., 2008; Schüler et al., 2019). Doskonale wiemy co się dzieje jeśli osoba źle dobierze sobie partnera życiowego np. kierując się wyłącznie grubością portfela lub wielkością biustu, a nie swoimi potrzebami.

Jakie są różnice i podobieństwa między tymi podejściami?

Psychoterapia i psychologia zmiany ma wspólny mianownik w miejscu zmiany zachowań człowieka. Oba podejścia są zogniskowane na pracę dotyczącą zmiany zachowań niepożądanych przez klienta na zachowania pożądane. Najogólniej mówiąc, w obu tych psychologicznych podejściach dąży się do poprawienia dobrostanu ludzi. Różnice między psychoterapią i psychologią zmiany są takie, że szkoły psychoterapii bazują na względnie stałym postrzeganiu przyczyn zachowania się ludzi, a niekiedy bardzo silnie bazują na medycznej klasyfikacji chorób i zaburzeń. Natomiast psychologia zmiany jest multiteoretycznym podejściem do identyfikacji przyczyn zachowania się człowieka. Każdy człowiek jest inny, a także ma różne problemy. Z jednym człowiekiem mającym problem z rzuceniem palenia papierosów będzie się pracowało nad wzmocnieniem jego wglądu we własne „Ja” i podejmowaniem decyzji w zgodzie z własnymi celami, a z drugim człowiekiem i tym samym problemem, będzie się pracowało nad redukcją silnych i negatywnych emocji, które redukuje za pomocą substancji. Jakie podejście psycholgiczne jest lepsze do pracy z klientem potrzebującym pomocy psychologicznej, psychoterapia czy psychologia zmiany? Przyszłość pokaże. Niemniej, osobiście wierzę bardziej w multiteoretyczne podejście do pracy z klientem (czyli psychologię zmiany) niż jedną wszechstronną teorię funkcjonowania psychiki i zachowania się ludzi (różne szkoły psychoterapii). Po prostu nie ma takiej teorii, która mogłaby w sposób kompleksowy, wszechstronny i szczegółowy opisać, wyjaśnić i przewidywać zachowania ludzi. Jeśli ktoś twierdzi, że taka teoria psychologiczna istnieje i do tego jest skuteczna, to prawdopodobnie jest ignorantem. Poza tym medyczna sugestia w słowie terapia zakłada pewną taksonomiczność zjawisk psychologicznych, co jest poniekąd prawdą w kontekście ich przejawów między gatunkami zwierząt (Brigandt, 2005; Lorenz, 1966; Prize et al., 1989). Niemniej, przyczyny zachowań ludzi są w rzeczywistości wielowymiarowe, a także powiązane z innymi zachowaniami, sytuacjami i ludźmi. Przykładając taksonomię terapeutyzowania pewnych zaburzeń ludzkich, tracimy z pola widzenia złożoność tych zachowań, których rozplątanie i prawidłowe połączenie daje prawdziwy efekt psychologicznej, a także trwałej zmiany.

Poniższy filmik przedstawia teorię zmiany, czyli transteoretyczny model zmiany (Prochaska et al., 2008).

Tutaj są przedstawione pewne techniki oddziaływania psychologicznego na zmianę zachowania ludzi w skali społecznej.

Bibliografia naukowa

Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Orgnizational Behavior and Human Decision Processes, 50, 179–211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-T

Ajzen, I., & Kruglanski, A. W. (2019). Reasoned action in the service of goal pursuit. Psychological Review, July. https://doi.org/10.1037/rev0000155

Bandura, A. (1961). Psychotherapy as a learning process. Psychological Bulletin, 58(2), 143–159. https://doi.org/10.1037/h0040672

Bandura, A. (1971). Social learning theory. In Social Learning Theory (pp. 1–46). https://doi.org/10.1111/j.1460-2466.1978.tb01621.x

Bandura, A. (1986). The Explanatory and Predictive Scope of Self-Efficacy Theory. Journal of Social and Clinical Psychology, 4(3), 359–373. https://doi.org/10.1521/jscp.1986.4.3.359

Bandura, A., & Adams, N. E. (1977). Analysis of self-efficacy theory of behavioral change. Cognitive Therapy and Research, 1(4), 287–310. https://doi.org/10.1007/BF01663995

Brigandt, I. (2005). The instinct concept of the early Konrad Lorenz. Journal of the History of Biology, 38(3), 571–608. https://doi.org/10.1007/s10739-005-6544-3

Gollwitzer, P. M. (1999). Implementation intentions. American Psychologist, 54(7), 493–503. https://doi.org/10.1177/0146167207311201

Gollwitzer, P. M., & Sheeran, P. (2006). Implementation Intentions and Goal Achievement: A Meta-analysis of Effects and Processes. Advances in Experimental Social Psychology, 38, 69–119. https://doi.org/10.1016/S0065-2601(06)38002-1

Kuhl, J. (1981). Motivational and functional helplessness: The moderating effect of state versus action orientation. Journal of Personality and Social Psychology, 40(1), 155–170. https://doi.org/10.1037/0022-3514.40.1.155

Kuhl, J. (2000). A Functional-Design Approach to Motivation and Self-Regulation: The Dynamics of Personality Systems Interactions. In M. Boekaerts, P. R. Pintrich, & M. Zeidner (Eds.), Handbook of Self-Regulation (pp. 111–169). Academic Press. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/B978-0-12-109890-2.X5027-6

Kuhl, J. (2001). A Functional Approach to Motivation. In A. Efklides, J. Kuhl, & R. M. Sorrentino (Eds.), Trends and Prospects in Motivation Research (pp. 239–268). Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/0-306-47676-2_14

Lorenz, K. (1966). On Aggression. Doutledge Classics.

Maier, S. F., & Seligman, M. E. P. (2016). Learned helplessness at Fifty: Insights From Neuroscience. Psychological Review, 123(4), 340–367.

Prize, N., Tinbergen, N., & City, N. Y. (1989). Konrad Lorenz , Classical Ethology , and Imprinting.

Prochaska, J. O., Wright, J. A., & Velicer, W. F. (2008). Evaluating theories of health behavior change: A hierarchy of criteria applied to the transtheoretical model. Applied Psychology, 57(4), 561–588. https://doi.org/10.1111/j.1464-0597.2008.00345.x

Ryan, R. M., Huta, V., & Deci, E. L. (2008). Living well: A self-determination theory perspective on eudaimonia. Journal of Happiness Studies, 9(1), 139–170. https://doi.org/10.1007/s10902-006-9023-4

Schüler, J., Baumann, N., Chasiotis, A., Bender, M., & Baum, I. (2019). Implicit motives and basic psychological needs. Journal of Personality, 87(1), 37–55. https://doi.org/10.1111/jopy.12431

Schüz, B., Wurm, S., Ziegelmann, J. P., Warner, L. M., Tesch-Römer, C., & Schwarzer, R. (2011). Changes in functional health, changes in medication beliefs, and medication adherence. Health Psychology, 30(1), 31–39. https://doi.org/10.1037/a0021881

Schwarzer, R. (2008). Modeling health behavior change: How to predict and modify the adoption and maintenance of health behaviors. Applied Psychology, 57(1), 1–29. https://doi.org/10.1111/j.1464-0597.2007.00325.x

Schwarzer, R. (2014). Life and death of health behavior theories. Health Psychology Review, 8(1), 53–56.

Seligman, M. E. P., & Maier, S. F. (1967). Failure to Escape Traumatic Shock. Journal of Experimental Psychology, 74(1), 1–9. https://doi.org/10.1037/h0024514